سازمان هواشناسی کشور به عنوان یکی از اعضای سازمان جهانی هواشناسی (WMO) در کنار ارائه خدمات عمومی و تخصصی به کاربران، نقشی کلیدی در توسعه و رشد بخش‌های دیگر مانند ترابری جاده ای و راهها، کشاورزی، مدیریت منابع آب و تولید نیرو، مدیریت شهری، شهرسازی و … دارد. گستردگی انواع خدمات که در هر مورد باید با روزآمدترین روش‌ها به کاربر ارائه شود از یک طرف و توانایی پاسخ‌گویی به نیازهای آینده توسعه کشور از طرف دیگر، به خوبی نشان می‌دهد که چنین سازمانی که خدمات آن در همه امور کشور مورد نیاز است، به طور حتم باید به وسیله یک یا چند نهاد پژوهشی قوی مورد حمایت و پشتیبانی باشد تا بتواند به شایسته‌ترین وضع به خدمات خود ادامه دهد. خوشبختانه در دو دهه اخیر به این موضوع توجه شایانی شده و با تأسیس “پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو” مهم‌ترین گام در این زمینه برداشته شده است. این پژوهشگاه علاوه بر تعریف و انجام وظایف مستقل خود در چارچوب سه پژوهشکده، از همان بدو تأسیس همواره نقشی راهبردی و مهم برای سایر مراکز تحقیقاتی هواشناسی کشور مانند مراکز تحقیقات هواشناسی در استانها، مرکز ملی اقلیم‌شناسی، مرکز علوم جوی و اقیانوسی و مرکز ملی خشکسالی ایفا کرده است.
“پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو” در سال ۱۳۶۸خورشیدی با موافقت اصولی وزارت فرهنگ و آموزش عالی پایه گذاری شد و در سال ۱۳۷۴ با دریافت مجوز قطعی برای اولین پژوهشکده آن به نام "پژوهشکده هواشناسی" رسماً شروع به کار کرد. این پژوهشکده با داشتن نه گروه پژوهشی در زمینه های مختلف هواشناسی به انجام مطالعات و پژوهش های مرتبط با دانش محض هواشناسی و شناخت، گسترش و ارائه کاربردهای آنها می پردازد. همچنین بخش مهمی از فعالیت های این پژوهشکده همکاری آموزشی با مراکز آموزش عالی در زمینه های مرتبط با علوم هواشناسی است. پژوهشکده دوم با نام "پژوهشکده اقلیم شناسی" در مشهد و پژوهشکده نوپای سوم با نام "پژوهشکده آب شناسی" در ایلام قرار دارند. در مجموع اکنون که بیش از بیست سال از شروع فعالیت این مجموعه می گذرد، با نگاهی جامع به اهم فعالیت‌های انجام شده می‌توان ادعا کرد که بیشترین تلاش از سوی پژوهشگران و کارشناسان این پژوهشگاه این بوده است که نخست اولویت‌های پژوهشی کشور در همه زمینه‌ها و شاخه‌های مرتبط مشخص و تعریف شود و آنگاه در حد امکان با مشارکت مراکز کاربریِ مرتبط، پروژه‌های مشخصی برای هر یک از آنها چه به صورت مطالعاتی و چه به صورت عملیاتی اجرا شود. همه مستندات موجود نشان می‌دهد که نتایج بیشتر این فعالیت‌ها علاوه بر کسب رضایت نسبی کاربران، توانسته است چه در سطح ملّی و چه در سطح منطقه‌ای مورد نظر سایر پژوهشگران و ساز‌مان‌ها قرار بگیرد که تفصیل آن در این مجاز نمی‌گنجد.
از میان پروژه‌های موفق این پژوهشگاه می توان به ایجاد سامانه خودکار برای صدور پیش‌بینی‌های دقیق بارش، دما و تراز آبِ مخازن و سدها برای برخی حوزه‌های آبریز کشور (مانند کارون بزرگ و گلستان) اشاره کرد که نتایج آن تاکنون مورد رضایت کامل کارفرما بوده است. در زمینه ساخت ادوات و ابزارهای فنی نیز باید به پروژه بزرگ ساخت رادیوگمانه (رادیوسوند) در داخل کشور اشاره کرد که پس از سالها تلاش به مرحله پایانی رسیده است. نگاهی به چشم انداز آینده توسعه کشور نیز همچنان نویدبخش افقی روشن همراه با توفیق های بیشتر برای فعالیت های پژوهشی و کاربردی همه مراکز پژوهشی هواشناسی و به ویژه پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو است.
برخی از مهم ترین زمینه های فعالیت این پژوهشکده عبارتند از:
- صدور پیش بینی نقطه ای برای کمیت های مختلف هواشناسی مانند دماهای کمینه و بیشینه روزانه، بارش، رطوبت، باد در سطح زمین و ترازهای بالاتر به انتخاب کارفرما و با مقاصد مختلف مانند:
- پیش بینی های نقطه ای وضع هوا تا پنج روز و بیشتر
- پیش بینی های نقطه ای وضع هوا به صورت ترکیبی تا پنج روز و بیشتر که کاربردهای گوناگونی دارد؛ برای نمونه در کشاورزی بهترین زمان برای سم پاشی یا وقوع یخبندان را می توان پیش بینی کرد.
- محاسبه و پبش بینی شاخص های هواشناسی مانند شاخص گرمایی و ...
- تهیه بانک داده ای هواشناسی برای همه نقاط کشور، حتی جایی که سابقه دیدبانی های هواشناسی و ثبت داده نداشته باشد. در اختیار داشتن این بانک های داده ای برای مکان یابی تأسیس شهرک های صنعتی یا مسکونی و احداث سازه هایی مانند نیروگاه های برق، سد و ... بسیار ضروری است.
- مطالعات هواشناسی مرتبط با استفاده از انرژی های تجدید پذیر؛ برای نمونه تهیه اطلس انرژی باد یا تابش خورشیدی که هم به صورت منطقه ای و هم برای کل کشور قابل تهیه است.
- برگزاری دوره های آموزشی در گرایش های مختلف هواشناسی
